Zeytin Yetiştiriciliğinde Sık Dikim
|
Metni Derleyen: Dr. Bekir Fikri AKSOY
Geleneksel zeytin yetiştiriciliğinde özellikle fakir topraklarda ve kurak koşullarda yeterli gelişme sağlayabilme için geniş aralıklar bırakılmakta hatta bir çukura 3 fidan dikilerek en az birinin gelişmesi garanti altına alınmakta idi. Ancak bu koşullarda ağaçların meyveye yatması oldukça geç olmakta ve verim, dekar başına ancak 150-600 kilogram arasında değişmekte idi. İspanya ve İtalya’da yağlık zeytinlerde sulama sistemlerinin 1980 lerde geliştirilmesi ile bahçe tesisinde sık dikim arayışları da başlamıştır. Bazı üreticiler geleneksel bahçelerde araya fidanlar dikilerek dikim sıklığını iki katına çıkarmaya çalışmıştır. Bahçelerin birçoğunda geleneksel goble şekli verilirken bazı üreticiler birim alana daha fazla fidan dikebilme ve yüksek verim elde edebilme amacı ile ağaçları doruk dallı veya konik biçimde terbiye etmiştir. Bahçelerde 2.5-5.0 m gibi farklı sıra üzeri ve 5.0-6.5 m arasında değişen sıra arası mesafeler uygulanarak dekara 45-90 ağaç yoğunluklarına ulaşılmıştır. Burada ağaçlar geliştikten sonra bazen aralardaki sıraların bazen de sıra üzerindeki ağaçların sökülmesi düşünülmekte idi. Zeytin yetiştiriciliğinde sık dikim uygulamalarının temel amacı, geleneksel yetiştiriciliğin ekonomik açıdan yeterince tatminkar olmaması buna karşılık yeni sistemde ağaçların hem erken verime yatmaları hem de verimin yüksek olmasıdır.
Zeytinde sık dikim sistemleri son 20 yıldır başarıyla yürütülmektedir. Ancak bu başarıda toprak tipi, iklim, seçilen çeşit, terbiye şekli, kültürel işlemler ve hasat yöntemleri etkili olmaktadır. Zeytinde yağ kalitesini etkileyen faktörler çeşit (% 40), hasat olgunluğu (% 40), sıkma teknikleri (%15) ve yetiştirme koşulları (%5) olarak belirtilmektedir. Zeytin yetiştiriciliğinde yaygınlaşmakta olan sık dikim uygulamalarında birim alandaki ağaç sayısına bağlı olarak ‘yoğun dikim’ ve super yoğun dikim’ uygulamalarından söz etmek mümkündür. Bu sistemlerde aşağıdaki aralık x mesafeler önerilmektedir:
Dikim sistemi Aralık x mesafe Birim alandaki ağaç sayısı
Sık dikim 2.4 x 6.0 m 70 ağaç/da
Super sık dikim 1.2 x 3.6 m 230 ağaç/da
1.5 x 3.9 m 171 ağaç/da
Başarıyı Etkileyen Faktörler
Çeşit seçimi
Bu sistemde çeşit seçimi büyük önem taşımaktadır. Birçok zeytin çeşidi ancak 5 veya 6. yılında meyveye yatmakta ve kuvvetli gelişme göstermektedir. Yapılan çalışmalarda yavaş büyüyen, erken verime yatan, yüksek verimli, yüksek zeytinyağı kalitesine sahip çeşitler ve klonların başarılı olduğu bildirilmekte ve önerilmektedir.
Toprak istekleri
Zeytin diğer türlerin yetiştirilemediği toprak koşullarında da yetiştirilebilir. Tuzlu veya taşlı-kayalık topraklar da uygun olabilir. Su isteği de düşüktür. Sık dikim uygulamalarında iyi drene edilen toprak tercih edilirken aşırı derin ve verimli topraklardan kaçınmak gerekir. Zira bu topraklar vegetatif gelişmeyi teşvik ederek gölgelenmeye ve meyve veriminin düşük olmasına yol açar.
Dikim aralık-mesafesi
Çeşidin vegetatif gelişme hızı ile iklim ve toprak özelliklerinin vegetatif gelişmeye etkisi dikkate alınarak sıra arası ve üzeri mesafeler belirlenir. Derin ve verimli topraklarda aralık-mesafelerin bir parça arttırılmalıdır. Toprak özelliklerine bağlı olarak aralık-mesafelerin en az 0.9x3.6 m, en fazla da 1.2x4.2 m bırakılması önerilmektedir.
Dikim
Kuvvetli kök sistemi gelişmiş, sağlıklı ve sertifikalı fidanlar tercih edilmelidir.
Yön-yöney
Sıralar kuzey-güney yönünde tesis edilmelidir. Hafif eğimli araziler ışıklanmayı arttıracağından tercih edilmelidir.
Şekil budaması
Sık dikim uygulamalarında doruk dallı şekil verilerek ilk 3 yıl boyunca mutlaka herekle destek verilmeli ve her 30 cm de bir düzgün biçimde hereğe bağlanmalıdır. Dikilen herekler sıra üzerinde telli sistem oluşturularak tele bağlanmalı ve sıra başlarında ayrıca ilave destekler konmalıdır. Dikim sırasında fidanların tepesi alınmamalı ve doruk dallı sisteme göre büyütülmelidir. İlk iki yıl sadece doruk dalın oluşturulmasına çalışılır ve fidanda budama yapılmaz. Üçüncü yılın başında alt dallar, obur dallar, sıra arasında yatay gelişen veya doruk dalla rekabete girebilecek dallar uzaklaştırılır. Fidanlarda taç gelişimi 60 cm den başlamalı ve tepe yüksekliği 3.0-3.5 m de tutulmalıdır.
Ürün budaması
Fidanlar düzenli olarak budanarak yeterli yıllık sürgün oluşturulmalı ve tacın yeterince havalanması sağlanmalıdır. Eğer yeterli budama yapılmazsa uzun sürgünler oluşarak alt dalları gölgeler ve ertesi yılki verimin düşmesine neden olur. Özellikle nemli bölgelerde budamanın düzgün yapılmaması sonucu tacın yeterince havalanmaması, fungal hastalıkların ve buna bağlı yaprak dökümlerinin artmasına yol açar. 3. yıl sonunda ağaç üzerinde 1.5-2.0 cm çapındaki yan dallar kesilmelidir. Böylece bazı meyve verecek dallar uzaklaştırılmakla birlikte yeterli ışıklanma sağlanması için gereklidir. Etek dallarında kısaltılması gerekir. 3. ve 4. yılın yaz aylarında başlayarak ağaçların tepesi 3.0-3.5 mden alınmalıdır. Tepe alma ile alt dalların ve diğer sıraların gölgelenmesi önlenir. Bu işlemin kesim yerlerinde yeni sürgün gelişmesinin olmaması için yaz ortasında (temmuz ayında) yapılması önerilmektedir. Meyveler esas olarak doruk dallı ana gövdeden önceki iki sezon boyunca oluşan ince ve sarkık dallar üzerinde oluşur.
Diğer bakım işlemleri
İlk 3-4 yıl boyunca fidanların hızlı gelişmesini sağlayacak biçimde bitki besleme, damla sulama ve yabancı ot kontrolüne hız verilirken uygulamalarda 4. yıldan başlayarak vegetatif gelişmeyi yavaşlatmak ana amaç olmaktadır. Gelişmeyi kontrol etmek üzere kısıtlı sulama uygulamalarına geçilmekte ve özellikle verilen azot miktarı azaltılmaktadır. Halkalı leke gibi yaprak alanını azaltıcı hastalık ve zararlılar yakından kontrol edilerek önlemler alınmalıdır.
Verim
Kaliforniya’da yapılan sık dikim zeytin yetiştiriciliğinde 3. yıldan başlayarak meyve hasadının başladığı ve 5. yılda maksimum verime erişildiği bildirilmektedir. 3. yılda dane verimin 800 kg/dekar, 4. yılda 1 170 kg/dekar, 5. yıl ve sonrasında 1 500 kg/dekara ulaştığı görülmüştür. Ancak verim, birim alandaki ağaç sayısı ile doğrudan ilişkilidir.
Kaynak: Plant Soil (2011) 344:1–50 Francisco Javier López-Escudero & Jesús Mercado-Blanco
a: geleneksel zeytinlik (kuzey tunus, ~ 200 mm ortalama yıllık yağış)
b: geleneksel yüksek eğimli arazide zeytinlik 100-150 ağaç/ha sulama yapılmıyor, ispanya
c: 7 x 5 m dikim mesafesine sahip, sulama yapılan orta sıklıkta zeytinlik, ispanya
d: arbequina 2000 ağaç/ha sıklığında sık dikim zeytinlik, ispanya
Geleneksel zeytin yetiştiriciliğinde özellikle fakir topraklarda ve kurak koşullarda yeterli gelişme sağlayabilme için geniş aralıklar bırakılmakta hatta bir çukura 3 fidan dikilerek en az birinin gelişmesi garanti altına alınmakta idi. Ancak bu koşullarda ağaçların meyveye yatması oldukça geç olmakta ve verim, dekar başına ancak 150-600 kilogram arasında değişmekte idi. İspanya ve İtalya’da yağlık zeytinlerde sulama sistemlerinin 1980 lerde geliştirilmesi ile bahçe tesisinde sık dikim arayışları da başlamıştır. Bazı üreticiler geleneksel bahçelerde araya fidanlar dikilerek dikim sıklığını iki katına çıkarmaya çalışmıştır. Bahçelerin birçoğunda geleneksel goble şekli verilirken bazı üreticiler birim alana daha fazla fidan dikebilme ve yüksek verim elde edebilme amacı ile ağaçları doruk dallı veya konik biçimde terbiye etmiştir. Bahçelerde 2.5-5.0 m gibi farklı sıra üzeri ve 5.0-6.5 m arasında değişen sıra arası mesafeler uygulanarak dekara 45-90 ağaç yoğunluklarına ulaşılmıştır. Burada ağaçlar geliştikten sonra bazen aralardaki sıraların bazen de sıra üzerindeki ağaçların sökülmesi düşünülmekte idi. Zeytin yetiştiriciliğinde sık dikim uygulamalarının temel amacı, geleneksel yetiştiriciliğin ekonomik açıdan yeterince tatminkar olmaması buna karşılık yeni sistemde ağaçların hem erken verime yatmaları hem de verimin yüksek olmasıdır.
Zeytinde sık dikim sistemleri son 20 yıldır başarıyla yürütülmektedir. Ancak bu başarıda toprak tipi, iklim, seçilen çeşit, terbiye şekli, kültürel işlemler ve hasat yöntemleri etkili olmaktadır. Zeytinde yağ kalitesini etkileyen faktörler çeşit (% 40), hasat olgunluğu (% 40), sıkma teknikleri (%15) ve yetiştirme koşulları (%5) olarak belirtilmektedir. Zeytin yetiştiriciliğinde yaygınlaşmakta olan sık dikim uygulamalarında birim alandaki ağaç sayısına bağlı olarak ‘yoğun dikim’ ve super yoğun dikim’ uygulamalarından söz etmek mümkündür. Bu sistemlerde aşağıdaki aralık x mesafeler önerilmektedir:
Dikim sistemi Aralık x mesafe Birim alandaki ağaç sayısı
Sık dikim 2.4 x 6.0 m 70 ağaç/da
Super sık dikim 1.2 x 3.6 m 230 ağaç/da
1.5 x 3.9 m 171 ağaç/da
Başarıyı Etkileyen Faktörler
Çeşit seçimi
Bu sistemde çeşit seçimi büyük önem taşımaktadır. Birçok zeytin çeşidi ancak 5 veya 6. yılında meyveye yatmakta ve kuvvetli gelişme göstermektedir. Yapılan çalışmalarda yavaş büyüyen, erken verime yatan, yüksek verimli, yüksek zeytinyağı kalitesine sahip çeşitler ve klonların başarılı olduğu bildirilmekte ve önerilmektedir.
Toprak istekleri
Zeytin diğer türlerin yetiştirilemediği toprak koşullarında da yetiştirilebilir. Tuzlu veya taşlı-kayalık topraklar da uygun olabilir. Su isteği de düşüktür. Sık dikim uygulamalarında iyi drene edilen toprak tercih edilirken aşırı derin ve verimli topraklardan kaçınmak gerekir. Zira bu topraklar vegetatif gelişmeyi teşvik ederek gölgelenmeye ve meyve veriminin düşük olmasına yol açar.
Dikim aralık-mesafesi
Çeşidin vegetatif gelişme hızı ile iklim ve toprak özelliklerinin vegetatif gelişmeye etkisi dikkate alınarak sıra arası ve üzeri mesafeler belirlenir. Derin ve verimli topraklarda aralık-mesafelerin bir parça arttırılmalıdır. Toprak özelliklerine bağlı olarak aralık-mesafelerin en az 0.9x3.6 m, en fazla da 1.2x4.2 m bırakılması önerilmektedir.
Dikim
Kuvvetli kök sistemi gelişmiş, sağlıklı ve sertifikalı fidanlar tercih edilmelidir.
Yön-yöney
Sıralar kuzey-güney yönünde tesis edilmelidir. Hafif eğimli araziler ışıklanmayı arttıracağından tercih edilmelidir.
Şekil budaması
Sık dikim uygulamalarında doruk dallı şekil verilerek ilk 3 yıl boyunca mutlaka herekle destek verilmeli ve her 30 cm de bir düzgün biçimde hereğe bağlanmalıdır. Dikilen herekler sıra üzerinde telli sistem oluşturularak tele bağlanmalı ve sıra başlarında ayrıca ilave destekler konmalıdır. Dikim sırasında fidanların tepesi alınmamalı ve doruk dallı sisteme göre büyütülmelidir. İlk iki yıl sadece doruk dalın oluşturulmasına çalışılır ve fidanda budama yapılmaz. Üçüncü yılın başında alt dallar, obur dallar, sıra arasında yatay gelişen veya doruk dalla rekabete girebilecek dallar uzaklaştırılır. Fidanlarda taç gelişimi 60 cm den başlamalı ve tepe yüksekliği 3.0-3.5 m de tutulmalıdır.
Ürün budaması
Fidanlar düzenli olarak budanarak yeterli yıllık sürgün oluşturulmalı ve tacın yeterince havalanması sağlanmalıdır. Eğer yeterli budama yapılmazsa uzun sürgünler oluşarak alt dalları gölgeler ve ertesi yılki verimin düşmesine neden olur. Özellikle nemli bölgelerde budamanın düzgün yapılmaması sonucu tacın yeterince havalanmaması, fungal hastalıkların ve buna bağlı yaprak dökümlerinin artmasına yol açar. 3. yıl sonunda ağaç üzerinde 1.5-2.0 cm çapındaki yan dallar kesilmelidir. Böylece bazı meyve verecek dallar uzaklaştırılmakla birlikte yeterli ışıklanma sağlanması için gereklidir. Etek dallarında kısaltılması gerekir. 3. ve 4. yılın yaz aylarında başlayarak ağaçların tepesi 3.0-3.5 mden alınmalıdır. Tepe alma ile alt dalların ve diğer sıraların gölgelenmesi önlenir. Bu işlemin kesim yerlerinde yeni sürgün gelişmesinin olmaması için yaz ortasında (temmuz ayında) yapılması önerilmektedir. Meyveler esas olarak doruk dallı ana gövdeden önceki iki sezon boyunca oluşan ince ve sarkık dallar üzerinde oluşur.
Diğer bakım işlemleri
İlk 3-4 yıl boyunca fidanların hızlı gelişmesini sağlayacak biçimde bitki besleme, damla sulama ve yabancı ot kontrolüne hız verilirken uygulamalarda 4. yıldan başlayarak vegetatif gelişmeyi yavaşlatmak ana amaç olmaktadır. Gelişmeyi kontrol etmek üzere kısıtlı sulama uygulamalarına geçilmekte ve özellikle verilen azot miktarı azaltılmaktadır. Halkalı leke gibi yaprak alanını azaltıcı hastalık ve zararlılar yakından kontrol edilerek önlemler alınmalıdır.
Verim
Kaliforniya’da yapılan sık dikim zeytin yetiştiriciliğinde 3. yıldan başlayarak meyve hasadının başladığı ve 5. yılda maksimum verime erişildiği bildirilmektedir. 3. yılda dane verimin 800 kg/dekar, 4. yılda 1 170 kg/dekar, 5. yıl ve sonrasında 1 500 kg/dekara ulaştığı görülmüştür. Ancak verim, birim alandaki ağaç sayısı ile doğrudan ilişkilidir.
Kaynak: Plant Soil (2011) 344:1–50 Francisco Javier López-Escudero & Jesús Mercado-Blanco
a: geleneksel zeytinlik (kuzey tunus, ~ 200 mm ortalama yıllık yağış)
b: geleneksel yüksek eğimli arazide zeytinlik 100-150 ağaç/ha sulama yapılmıyor, ispanya
c: 7 x 5 m dikim mesafesine sahip, sulama yapılan orta sıklıkta zeytinlik, ispanya
d: arbequina 2000 ağaç/ha sıklığında sık dikim zeytinlik, ispanya
 |
| makinalı hasata uygun çit sistem (hedgerow) süper sık dikim zeytinlik Kaynak: California Agriculture 65(1):34-40. |
 |
| Sık dikim zeytinlikte makineli hasat Kaynak: http://olivecenter.ucdavis.edu |
